Jezioro Aralskie: Od katastrofy ekologicznej do odbudowy
Jezioro Aralskie, niegdyś czwarty co do wielkości śródlądowy zbiornik wodny na świecie, stało się symbolem jednej z największych katastrof ekologicznych XX wieku. Decyzje podjęte w latach 60. XX wieku, związane z produkcją bawełny w Azji Środkowej, doprowadziły do dramatycznego zmniejszenia powierzchni jeziora i jego zasobów wodnych. Obecnie działania w Kazachstanie i budowa grobli przynoszą nadzieję na częściowe odwrócenie tej katastrofy.
Geneza katastrofy Jeziora Aralskiego
W latach 60. Związek Radziecki rozpoczął intensywną produkcję bawełny w Kazachstanie i Uzbekistanie, co wymagało ogromnych ilości wody do nawadniania pól. Zbudowano wtedy sieć kanałów irygacyjnych, która odprowadzała wody z głównych rzek zasilających jezioro – Syr-darii i Amu-darii.
W rezultacie powierzchnia Jeziora Aralskiego zmniejszyła się z 68 000 km² do mniej niż 30 000 km², a jego objętość zmalała z 1090 do zaledwie 400 km³. Zasolenie wody wzrosło do 24%, co doprowadziło do wyginięcia ryb i utraty źródła utrzymania dla wielu mieszkańców regionu. Na obnażonym dnie jeziora powstała pustynia Aral-Kum, skąd wiatr roznosi sól i toksyczne pyły na odległość ponad 300 km, wpływając negatywnie na zdrowie 3,3 miliona ludzi w regionie.
Budowa grobli jako punkt zwrotny
Pod koniec lat 80. XX wieku rozpoczęto pierwsze działania mające na celu ratowanie jeziora. Budowa grobli miała na celu zatrzymanie wód Syr-darii w północnej części jeziora, zwanej Jeziorem Północnoaralskim. Jednak z powodu złego projektu oraz rozpadu ZSRR inwestycję wstrzymano, a grobla częściowo się zawaliła.
W 2003 roku władze Kazachstanu wraz z Bankiem Światowym wznowiły projekt. Dzięki nowemu podejściu wybudowano solidną groblę Kokaral – konstrukcję o długości 13 km i wysokości 4 metrów, wykonaną z betonu i piasku. Planowane jest jej podwyższenie do 8 metrów, aby zwiększyć efektywność.
Skutki odbudowy Jeziora Północnoaralskiego
Nowa grobla wpłynęła na znaczną poprawę sytuacji ekologicznej w regionie. Wody Syr-darii, które wcześniej wsiąkały w pustynię, obecnie zasilają północny zbiornik. Uszczelnienie kanałów nawadniających i regulacja koryta Syr-darii pozwoliły zwiększyć przepływ wody z 3 do 4,3 miliarda m³ rocznie.
W efekcie poziom wody w północnej części jeziora zaczął się podnosić, a jego zasolenie spadło czterokrotnie. To stworzyło warunki do powrotu ryb oraz odrodzenia lokalnego rybołówstwa. Roczne połowy ryb wzrosły do 8 tysięcy ton. Miasto Aralsk, które jeszcze niedawno leżało 70 km od brzegu jeziora, dziś znajduje się już około 15 km od wody i zbliża się do dawnego brzegu.
Wzrost poziomu wody i pojemność zbiornika
Dzięki intensywnym działaniom w ciągu ostatnich lat poziom wody w Jeziorze Północnoaralskim wzrósł o 42%. Obecnie zbiornik zawiera 27 miliardów m³ wody, co stanowi znaczącą poprawę w porównaniu do poprzednich lat.
Przepływ wody i zasilanie jeziora
W 2024 roku Kazachstan przekierował do Jeziora Północnoaralskiego 2,6 miliarda m³ wody z rzeki Syr-daria. Dzięki modernizacji infrastruktury i uszczelnieniu kanałów irygacyjnych, rzeka Syr-daria dostarcza obecnie 4,3 miliarda m³ wody rocznie, co przyczynia się do dalszej odbudowy zbiornika.
Perspektywy i ograniczenia
Choć Jezioro Północnoaralskie odradza się, sytuacja południowej części akwenu pozostaje krytyczna. Według ekspertów z NASA i ONZ, południowa część może do końca XXI wieku zmniejszyć się do zaledwie 7 000 km² i jest praktycznie nie do uratowania. Podobne wyzwania ekologiczne dotyczą również innych zbiorników wodnych, takich jak afrykańskie jezioro Czad, które zmniejszyło swoją powierzchnię z 25 000 km² w 1963 roku do obecnych 1 350 km².
Wnioski płynące z działań w Kazachstanie
Historia Jeziora Aralskiego pokazuje, jak destrukcyjna może być nieodpowiedzialna działalność człowieka wobec środowiska, ale jednocześnie udowadnia, że możliwe jest częściowe naprawienie wyrządzonych szkód. Budowa grobli Kokaral stała się symbolem skutecznych działań na rzecz przywracania równowagi ekologicznej. To dowód na to, że współpraca międzynarodowa i odpowiednie podejście technologiczne mogą przynieść wymierne efekty nawet w obliczu największych wyzwań ekologicznych.
